اسانس ها ابتدا، یعنی در دوره مصر باستان به عنوان عطر و آرومات و در حمامهای آروماتیک و انجام مراسم مذهبی، آئیینها و نیز مداوای بیماران استفاده میکردند. گیاهان معطر و عصارههای اسانسدارشان از هزاران سال پیش در عطرسازی، لوازم آرایشی و مقاصد مذهبی استفاده میشدند ولی کاربرد اسانسها در درمان بیماریهای امروزی قدری کمتر شده است.
خواص ضد باکتریایی اسانسها و رزینها به میزان زیادی توسط مصریان در حدود 3000 سال پیش از میلاد مسیح شناخته شده بود. آنها از این مواد، در مومیایی کردن امواتشان استفاده میکردند. در واقع توسعه و کاربرد آرایشی این مواد طبیعی از آن زمان آغاز گردیده است.
سایر اقوام نظیر چینیها، هندوها، یونانیها کم و بیش به آثار درمانی گیاهان معطر توجه داشتهاند. در طب سنتی ایران هم به این امر توجه شده و به عنوان مثال از روغنهای اسانسدار گیاهی، برای درمان بیماریها استفاده میشده است.
اسانسها ترکیبات معطری هستند که در اندامهای مختلف گیاهان یافت میشوند. به طورکلی بیرنگ هستند خصوصاً هنگامی که تازه تهیه شده باشند. ولی در اثر مرور زمان به علت اکسیداسیون و رزینی شدن، رنگ آنها تیره میگردد.
برای جلوگیری از این تغییرات باید اسانسها را در مکان خشک و خنک و دربسته نگهداری کرد و جنس ظروف باید از شیشه رنگی باشد. بعلت تبخیر آنها در اثر مجاورت با هوا در حرارت عادی، آنها را روغنهای فرار (Volatile Oils) یا روغنهای اتری (Ethereal Oils) و یا اسانسهای روغنی (Essential Oils) مینامند.
روغنهای اسانسی، عموماً مایع بوده و شامل مخلوطی از ترکیبات اغلب متفاوت میباشند. کمیت و کیفیت اسانسها که توسط گونههای مختلف گیاهان تولید میگردند، رابطه مستقیمی با بیوسنتز، متابولیسم و فعالیتهای بیولوژیک گیاه دارد که آن نیز تابع شرایط اقلیمی محیط زیست گیاه میباشد.
محل اسانس در گیاهان
اسانسها بسته به نوع تیرههای گیاهی ممکن است در اندامهای زیر تجمع یابند:
اندامهای ترشحی مانند کرکهای غدهای (در تیره نعناعیان(
سلول پارانشیم تغییریافته (در تیره فلفل(
لولههای اسانسی به نام Vittae )در تیره چتریان(
کانالهای لیزوژن (در تیره کاج و مرکبات(
در گیاهان تیره کاج، اسانس ممکن است در تمام سلولها وجود داشته باشند. ولیکن در گل سرخ اسانس به مقدار قابل توجهی در گلبرک وجود دارند.
ویژگیهای فیزیکی اسانسها
اسانسها دارای بوی مشخصند که به علت ترکیبات متشکله مختلف، بوی اسانس به طور محسوس در مجاورت هوا و نور عوض میشود.
طعم اسانسها متفاوت است. برخی شیرین و ملایم و برخی ملس، تلخ و یا سوزانندهاند.
از نظر حلالیت، اسانسها در آب نامحلولند ولی با آب تا حدودی مخلوط شده و بوی خود را به آب منتقل میکنند (آب های آروماتیک(
وزن مخصوص روغنهای اسانسدار از آب کمتر بوده و از آب سبکترند. در میان اسانسهای دارویی فقط اسانس کانل ، ژیروفیل وساسافراس، وزن مخصوص بیشتر از آب دارند.
اکثر اسانسها به صورت تازه وخالص، بصورت بیرنگ هستند. البته استثناء در این مورد، اسانس بابونه است که آبی است.
اسانسها در مجاورت هوا رنگی میشوند مثل رنگ زرد نعناع یا قهوهای Cinnamon.
تفاوت اسانسها با روغن غیر فرار (ثابت(
اسانسها قابل تبخیرند و میتوان آنها را از قسمتهای مختلف گیاه بوسیله تقطیر بدست آورد.
اسانسها فاقد ترکیب استرهای گلیسرول و اسیدهای چرب میباشند و به همین خاطر تولید لکه روغنی ثابت روی کاغذ نمیکنند و بوسیله قلیاییها هم صابونی نمیگردند.
اسانسها بر خلاف روغنهای ثابت، طعم تند پیدا نمیکنند ولی در اثر مجاورت با هوا اکسیده و رزینی میگردند.
موارد استفاده اسانسها
مهمترین مصرف گیاهان اسانسدار و مواد اسانسی حاصل از آنها جهت معطر ساختن است. اسانسها همچنین مصرف دارویی، صنعتی و غذایی نیز دارند. همچنین در لوازم و مواد آرایشی نیز کاربرد دارند. تعداد زیادی از اسانسها دارای خاصیت آنتی سپتیک هستند.
ادویه را به علت خاصیت ضد باکتریایی و ضد کرم و محافظت‌کنندگی و معطر بودن، از زمانهای بسیار قدیم همراه با غذا مصرف می نمودند و وجود اسانس در ادویه، از رشد سریع میکروبها و فساد مواد غذایی جلوگیری میکند.
کارخانجات تولیدکننده موادشوینده و آرایشی از مقادیر زیادی آلفا ترپینئول (که از اسانس گل یاس بدست می آید) و از مقادیر زیادی روغن تربانتین (که از درخت بنه بدست می آید و حاوی آلفا و بتا پینن است) استفاده می نمایند.
اسانس تربانتین همچنین بعنوان حلال برای تهیه واکس کفش ومبل و همچنین در صنعت مورد مصرف قرار می گیرد.
در عطرسازی هم برخی از اسانسها با هم مخلوط میشوند که بیش از 4 اسانس را نباید با هم مخلوط کرد.
اثرات اسانس ها
استعمال خارجی:
الف) اثر بر جریان خون: اسانس ها باعث تحریک و بهبودی جریان خون می شوند.
ب) اثر ضد التهاب: عده ای معتقدند که این اثر با اتصال به سیستم دفاعی بدن که مسئول التهاب موضعی می باشد اعمال میشود مثل Matricine Chamazulene در گیاه بابونه.
ج) اثر ضدعفونی کنندگی اسانسها: این اثر به علت حلالیت اسانسها در چربی و نفوذ آن به داخل سلولهای میکروارگانیسم است که روی متابولیسم سلولی اثر میگذارد. اثر باکتریواستاتیکی آنها میتواند ناشی از اثر آنها بر کشش سطحی باشد.
د) اثر ضد بوی اسانس ها: این اثر در عصاره بابونه گزارش شده است. همچنین اسانس آویشن دارای اثر ضد بو (از بین بردن بوی بد زخم ها) می باشد.
ه) اثر تحریک کننندگی گرانولاسین: این اثر همراه با اثر ضد التهابی و پرخون کنندگی می باشد و در مورد اسانس بابونه صدق میکند.
و) اثر حشره کشی و دفع حشرات: این اثر ضعیف است و در اسانسهای سیترونلا، اکالیپتوس و میخک دیده شده است.
استعمال داخلی:
الف) اثرات آرام بخش: اسانس سنبل الطیب بعلت داشتن ماده Valepotriate دارای اثرات آرام بخشی می باشد.
ب) اثرات اسپاسمودیک: اسانس زیره سیاه، پرتقال، نعناع دارای این اثر میباشند.
ج) تحریک ترشحات غدد دستگاه گوارشی: اثر این دسته از اسانسها تحریک اشتها، افزایش ترشح صفرا، افزایش حرکات کیسه صفرا و ضد نفخ می باشد وکار آنها مثل کاربرد ادویه در غذاها میباشد مانند اسانسهای آنیسون، رازیانه، پوست پرتقال، نعناع، دارچین، بابونه، گشنیز، زیره سیاه و ریحان.
د) اثر دیورتیک: اسانس ها کمتر از طریق کلیه دفع میشوند و به دلیل نداشتن اثر مستقیم روی کلیه ها دارای یک اثر واقعی دیورتیک می باشند. ثابت شده است عصاره Berry Juniper زمانی که ترپن های آن جدا شوند فاقد اثرات مدری است. در حالیکه گروه تحقیقات دیگر ادعا کرده اند روغن های بدون ترپن فعالیت مدری واضحی دارند .
ه) اثرات محرک جریان خون: این اثر در دوزهای بالای اسانسها ظاهر می شود که نتیجه آن افزایش تحریک جریان خون به طور معکوسی است که باعث ایجاد تحریک مراکز مغزی، نخاعی، تنفسی و قلبی می شود.
و) اثر خلط آور: اثرات خلط آور اسانس ها بیشتر ناشی از اثرات Secretomomaticو Secretolyti و به میزان کمتری، مربوط به اثرات موضعی برونکواسپاسمولیتیک است اسانسهایی که اثر خلط آوری دارند شامل اسانس آنیسون، کاج، اکالیپتوس، رازیانه، و صنوبر می باشند.
ز) اثرات ضد التهابی و آنتی سپتیک: اسانس بابونه به خاطر داشتن ماده Matricine دارای فعالیت ضدالتهابی است. ترکیبات حاوی این ماده برای درمان گاستریت، التهاب ساده گوارش و زخم های ملتهب سیستم گوارشی مصرف داخلی می شوند. برخی اسانس ها نظیر اسانس اکالیپتوس، تیمول و آویشن به خاطر اثرات آنتی سپتیک در درمان سرماخوردگی و التهاب دهان از طریق استنشاق و قرقره مصرف می شوند.
مکانیسم اثر اسانس ها
واضح ترین اثر اسانسها تحریک قوی حس بویایی است و دقیقاً مثل یک دارو اثر مستقیمی بر مغز می گذارند. بو کردن بدون شک دقیق تر از سایر احساسات ما است و ایمپالس های عصبی را سریعاً به مغز منتقل می کند. دستگاه بویایی مستقیماً به سیستم لینبیک متصل است و همانطور که میدانیم مرکز کنترل مغز برای هیجان، حافظه و احساسات ما است و در کنترل ضربان قلب، فشارخون، استرس، تنفس و تعادل هورمونی دخالت دارد.
مکانیسم اثر ضدباکتریای و ضد قارچی تعدادی از اسانس ها در مدل های حیوانی بررسی شده، شامل سه مکانیسم زیر است:
حل شدن در غشاء سیتوپلاسمی و اثر بر روی ساختمان آنزیم و از بین بردن میکروارگانیسم.
ایجاد اختلال در انتقال الکترون در زنجیره تنفسی
ایجاد وقفه در فسفوریلاسیون اکسیداتیو
مکانیسم اثر ضد التهابی و ضد اسپاسم اسانسها شامل دو مکانیسم فرضی زیر است:
ممانعت از انتقال غشایی Ca
مهار پروستاگلاندینها
عوارض اسانس ها
- مصرف بیش از حد اسانس ها باعث تحریک دستگاه گوارش شده و ممکن است سبب تهوع و اسهال و استفراغ گردد.
- عوارض جانبی نامطلوب ناشی از استفاده بیش از حد از اسانس ها بر روی سقط جنین با دوزهای مصرفی بالا دیده شده است.
- اسانسها در اثر تماس موضعی، به مرور زمان تولید آلرژی می کنند مانند سینامالدئید موجود در اسانس دارچین.
- برخی از اسانس ها ایجاد حساسیت به نور و واکنشهای فتوتوکسیک می کنند که بصورت التهاب پوست و تشکیل تاول مشاهده می شوند. مانند اسانس لیمو و اکالیپتوس.
- اثر سرطان زایی گیاه زعفران که حاوی سافرول است بر روی کبد مشخص شده است.
- اسانس Calmus سبب تومورهایی در ناحیه زخم های دئودنال می شود. تعداد کمی از روغن های اسانسی در دوزهای سمی بالای خود، سبب بیهوشی، فلج و سکته ناقص شده اند که این ضایعات برگشت ناپذیر بوده و ضایعات عمده ای در افت باقی می گذارند. مانند آلفا و بتا توجون در تربانتین و آپیتول در اسانس جعفری.
نگهداری اسانس ها
معمولاً واکنش های شیمیایی که بعد از استخراج اسانس در آن به وقوع می پیوندد سبب کاهش کیفیت و یا فاسدشدن اسانس ها می گردد.
به طور کلی برای نگهداری اسانس ها باید حضور تمام عواملی را که سبب کاهش کیفیت آنها می شود را به حداقل برسانیم مثلاً حتی الامکان باید در درجه حرارت های پایین تر اقدام به نگهداری اسانس نموده و یا تماس اسانس ها را با هوا که سبب اکسیدشدن آن می شود، کم کنیم.
باید ظروف محتوی اسانس ها را کاملاً پر و درب آنها را کاملاً محکم نمود تا ورود هوا به داخل ظرف و تماس آن با سطح اسانس امکان پذیر نشود.
برخی اسانس ها در اثر نور تجزیه می شوند لذا برای نگهداری این گونه مواد، باید از ظروف شیشه‌ای رنگی استفاده کرد.